2.3.1 PERKEMBANGAN INTELEKTUAL

2.3.2  : Sumbangan  tokoh

Hasil Pembelajaran  : Menilai  sumbangan tokoh - al-Khawarizmi, Ibn Sina, al-Ghazali

dan Ibn Khaldun.

Masa / Kawasan Kajian : Khalifah Abbasiyah abad ke-8 hingga 13M dan Mesir  abad ke-

15M.

1.a.Al-Khawarizmi

Latar belakang  Al-Khawarizmi

Kepakaran  beliau dalam  ilmu matematik diiktiraf oleh pemerintah Abbasiyah iaitu Khalifah Harun al-Rashid  yang melantiknya sebagai  pakar matematik dan ahli akademik matematik di Baitul Hikmah.  Khalifah al-Makmum  melantik  beliau sebagai  pengarah arkib di perpustakaan  istana. Al-Khawarizmi  mengemaskini sistem perpustakaan  dengan menambah  indeks buku-buku  di perpustakaan tersebut  di Baitul Hikmah.  Beliau turut bertugas mengetuai  dan mengawasi  kerja penterjemahan  buku-buku Matematik  dalam bahasa Yunani  yang diperoleh daripada  kerajaan Byzantine.[i]

      Al-Khawarizmi  seorang  tokoh Islam yang berpengetahuan  luas dalam bidang falsafah,  logik, aritmetik,  geometri, muzik, kejuruteraan, sejarah Islam dan kimia.

Sumbangan al-Khawarizmi  :

a. Matematik:

Memperkenalkan  sistem nombor India (kini dikenali  angka Arab)  yang digunakan sehingga kini iaitu 0 hingga 9.Angka-angka tersebut menggunakan  simbol-simbol  yang mewakili nilai-nilai  tertentu.Beliau memperkenalkan  beberapa  proses  pengiraan termasuk  operasi dan pecahan.

      Tokoh pertama yang memperkenalkan algebra dan matematik. Antara cabang matematik yang diperkenalkan beliau seperti geometri, algebra, aritmetik dan lain-lain.

      Memperkenalkan penggunaan  angka dalam  karyanya  De Numero Indorum  yang berkaitan dengan aritmetik.  Beliau menerangkan  tentang  angka sifar. Dengan adanya angka

sifar, operasi tambah,  tolak,  darab, bahagi,  kuasa, logkosinus dan lain-lain dapat diselesaikan  dengan mudah,malah  membolehkan ilmu sains dan teknologi berkembang dengan lebih pesat.Angka sifar yang diperkenalkan  olehnya dipinjam oleh bahasa-bahasa  Eropah dengan sebutan  cifre,chiffre danzero. Melalui  angka  sifar akan terbitkan  nombor yang mencapai  infiniti.

    Sistem  angka  juga dapat dikaitkan dengan bidang lain termasuk astronomi yang membolehkan meramal gerhana, menentukan  planet-planet  atau planet-palent  dan lain-lain.

. Dalam konsep  algebra (aljabar - ilmu persamaan),  alKhawarizmi memperkenalkan kaedah penyelesaian  tersusun dan sistematik  sehingga  digelar Bapa Ilmu Algebra. Karya algebra  beliau  Hisab  al-Jabal wa al-Muqabalah.Buku beliau yang memperkenalkan kaedah arimetik al-Jabar telah diterjemahkan  dalam  bahasa  Latin dan menjadi rujukan  di universiti-universiti  Eropah sejak abad  ke 12 hingga 16M.

      Beliau orang pertama yang mengajar  algebra  dalam  bentuk mudah dan menyelesaikan  banyak permasalahan  seperti pewarisan,  pembahagian  harta pusaka dan perniagaan melalui karyanya.

     Al-Khawarizmi  telah membangunkan  bidang trigonometri iaitu ilmu matematik mengenai  sudut dan sempadan segi tiga yang mengandungi fungsi  sin.. Beliau menyempurnakan teori geometri yang mewakili muka keratan  kon dan membangunkan  kalkulus  yang membantunya menguasai  konsep perbezaan.

Karya beliau yang lain ialah Kitab  al-Jam'a bil Hisab al-Hindi yang berkaitan dengan konsep  aritmetik.

Geografi :

      Al-Khawarizmi  telah membetulkan pandangan Ptolemy mengenai  geografi  termasuk dalam melakar peta dunia.Beliau adalah  saintis  pertama  melakar peta dunia pada tahun 830M.

Menghasilkan  karya geografi

Kitab Surat al-Ard. Kitab ini telah diterjemahkan  bersama petanya  ke dalam  bahasa  lain.

Menulis tentang  takwim Yahudi  yang berjudd  Istikhraj Tarikh al-Yahudi.

c. Astronomi:

Pembangunan  ilmu kaji bintang dan ilmu falak oleh AlKhawarizmi memberi sumbangan besar  terhadap kemajuan dalam bidang sains  astronomi.

Hasil  kerjaya beliau turut meliputi kerjaa-kerja berkaitan dengan  jam, alat yang menunjukkan waktu  dengan  bayangan matahari serta  alat kaji bintang.

Beliau  banyak  menghasilkankarya  astronomi dan diterjemahkan ke pelabagai  bahasa asing. Antaranya Kitab al-Tarikh  dan Kitab al-Rukhmat (buku berkenaan  alat yang menunjukkan waktu  dengan bayagan matahari).

Khalifah al-Makmum  telah melantik  al-Khawaizmi  sebagai penasihat astronomi dan bertugas di balai cerap  yang didirikan oleh baginda  di Baghdad.[ii]

---

[i]“Perkembangan Intelektual”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah, (Putrajaya: Kementerian Pendidikan Malaysia,2013),80.

[ii] Ibid,82.

Soalan: Bincangkan sumbangan al Khwarizmi dalam bidang matematik.

                    Abu Abd Allah Muhammad Ibn Musa al Khwarizmi merupakan nama sebenar al Khwarizmi. Beliau merupakan tokoh ilmuan Islam yang berpengetahuan luas dalam bidang falsafah, lojik, aritmetik, geometri, muzik, kejuruteraan serta sejarah Islam. Sumbangan beliau mula terserlah semasa pemerintahan Khalifah al Makmun di Baghdad khasnya dalam bidang matematik dan dinobatkan sebagai Ahli Falak Diraja.

                Kepakaran beliau dalam bidang matematik mendapat pengiktirafan Khalifah Abasiyyah. Khalifah Harun al Rasyid misalnya melantik beliau sebagai pakar matematik di Baitul Hikmah. Beliau juga dilantik sebagai Pengarah Arkib Buku di perpustakaan istana oleh Khalifah al Makmun.

                Beliau juga telah memperkenalkan sistem nombor. Simbol-simbol tertentu digunakan untuk mewakili nilai-nilai tertentu. Al Khwarizmi merupakan orang pertama memperkenalkan angka sifar (kosong) dalam matematik. Melalui angka sifar akan terbit nombor yang mencapai infiniti.

               Seterusnya beliau memperkenalkan sistem angka yang sistematik. Sistem ini membolehkan operasi pengiraan matematik diperluas meliputi operasi kuasa, log dan kosinus. Sistem ini juga membolehkan ilmu sains dan teknologi berkembang pesat. Angkasifar yang beliau perkenalkan telah dipinjam oleh bahasa-bahasa Eropah dengan sebutan ‘cifre’, ‘chiffre’ dan ‘zero’.

              Al Khwarizmi turut memperkenalkan sistem al-jabar (algebra). Penggunaan symbol yang mewakili nombor, nilai atau pembolehubahmembolehkan banyak masalah pengiraan diselesaikan. Buku yang memperkenal kaedah aritmetik algebra ini telah diterjemah ke bahasa Latin dan menjadi rujukan pelbagai universiti di Eropah mulai abad ke12M hinggan abad ke16M.

             Selain itu, beliau juga telah memperkenalkan istilah baru dalam ilmu matematik yang digunapakai hingga ke hari ini. Antaranya ialah pemboleh ubah (x), pemboleh ubah kuasa dua (x²) dan pemalar (c). Kitab yang beliau hasilkan mengandungi bab-bab tentang pelbagai topic seperti pengiraan darab, campur, tolak, bahagi, persamaan, timbangan dan ukuran, luas bulatan dan segi tiga serta isi padu piramid dan  kon.

           Al Khwarizmi juga telah menghasilkan ‘al Kitab al-Mukhtasar fi Hisab al-Jabr wa al-Muqabalah’ yang digunakan dalam urusan pengiraan pembahagian harta pusaka. Masalah pengiraan yang rumit dan kompleks yang tidak dihurai dalam al Quran dan hadis dapat diselesaikan dengan mudah.

          Memang tidak dapat dinafikan Al Khwarizmi memberi sumbangan besar dalam bidang matematik. Sumbangan besar ini menyebabkan beliau bukan sahaja disanjung oleh umat Islam sahaja malah juga dikagumi sarjana-sarjana Barat yang menggunapakai idea-idea beliau.

c. Kaedah pengajaran dan pembelajaran

OLEH- AHMAD BIN YAAKOB

Kaedah pengajaran  dan pembelajaran  di Mesir  :

a. Kaedah  lisan - kaedah imlak, ceramah, qira'ah, as'ilah(mengajukan  pertanyaan), muzakarah  (berdebat)  dan sebagainya.

b. Kaedah menghafal - kaedah penting dalam pembelajarankhasnya  merghafaz al-Quran, hadis dan syair.

c. Kaedah mencatat  dan menulis.

d. Kaedah rihlah - digunakan oleh ahli hadis  dan bahasa

Kaedah pengajaran  dan pembelajaran  di Acheh :

a. Kaedah Bercerita untuk mempelajari  ilmu sirah dansejarah.

b. Kaedah halaqah-diadakan pada semua peringkatpengajian.

c. Perbincangan  dan perdebatan-dijalankan dikalangan paraulama dan sarjana, ini bertujuan untuk berbincangmasalah berkaitan pendidikan.

d. Kaedah Tunjuk cara-Kaedah  ini digunakan  untukmenunjuk  cara pengajaran  solat.

e. Kaedah  lisan

- Kaedah  ini digunakan  untuk memantapkan  bacaan al-Quran dan al-Hadis.[1]

---

[1]“Pendidikan”, ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah,),71.  

Sistem pendidikan fardu ain dan kifayah

Oleh- AHMAD BIN YAAKOB

Pendidikan fardu ain dan fardu kifayah  :

a. Pendidikan fardu ain  :

Fardu bermaksud kewajipan yang dituntut oleh agama.Ilmu fardu ain ialah ilmu-ilmu tentang kebenaran objektif untuk pedoman manusia. Ilmu asas ajaran lslam seperti akidah, syariat dan akhlak.Ilmu ini wajib dipelajar  dan diamalkan oleh setiap umat Islam yang mukallaf. Sumber utama ialah al-Quran dan sunnah, manakala sumber kedua ialah ijmak dan qias.1] Ilmu-ilmu fardu ain terbahagi kepada beberapa bahagian yang utama iaitu tauhid, fiqah dan asawuf.[2]

b. Pendidikan fardu  kifayah :

      Ilmu fardu kifayah  pula bermaksud Ilmu pengetahuan yang wajib dituntut  oleh sebahagian  umat Islam. Ilmu fardu kifayah adalah semua disiplin ilmu yang diperlukan bagi menyempurnakan  keperluan  hidup manusia samada berbentuk  keagamaan  atau keduniaan  seperti perubatan, sains dan teknologi, astonomi, kejruteraan, ekonomi, pendidikan dan lain-lain.

      Ilmu-ilmu fardu  kifayah merupakan  ilmu yang bersandarkan akal.Oleh itu ilmu ini berada di tempat kedua selepas ilmu fardu ain.Ilmu ini sebagai pelengkap kepada umat Islam dalam menangani persoalan-persoalan kepentingan masarakat semasa dan ilmu ini dapat difahami dengan mudah oleh setiap akal yang sempurna.Sumber ilmu ini ialah al-euran dan as-Sunnahsebagai  dasar, akal, pancaindera, pengkajian,eksperimen  dan lain-lain.Ilmu fardu  kifayah  terbahagi  kepada  tiga : ilmuindera, ilmu sains dan ilmu falsafah.

o Pendidikan fardu ain dan kifayah  di Mesir :

a. tentera pembukaan Islam di Mesir erdiri daripada para sahabat besar.Sebahagian daripada mereka menetapdi Mesir setelah pembukaannya.Mereka benih utama bagi pergerakan ilmu Islam di Mesir dengan ilmu-ilmu yang mereka ajar kepada masyarakat seperti ilmu tafsir ,hadis,feqah, lughah dan sebagainya.

Di Mesir,  ilmu fardu ain dan kifayah  amat ditekankan dan dipelajari  di institusi pendidikan meskipun  pada peringkat awal penekanan berkisar  tentang akidah  dan keimanan. Abdullah ibn Amru ibn al-As antara para sahabat yang paling tekenal yang meyertai  tentera pembukaan terlibat dalam penyebaran ilmu di Mesir.

b. Perkembangan pendidikan, interaksi dengan  luar,pertembungan  budaya dan sebagainya menyebabkan sistem kurikulum asal Mesir dicampuri  dengan  ilmu fardu kifayah  seperti falsafah, perubatan, astronomi  dan sebagainya.

c. Lahir tokoh-tokoh  ilmuan Islam terkemuka  di Mesir.

Antara tokoh ilmuan  dari kalangan para sahabat di Mesir  ialah Abdullah ibn Amru al-As. Tokoh dari generasi tabiin ialah azid bin Abi Habib ang diserahkan tanggungjawab berfatwa di Mesir oleh Khalifah Umar Abdul Aziz.Beliau telah menunaikan tanggungjawab tersebut dan meninggal dunia di Mesir pada tahun 128H.

      Madrasah al-Dirasat al-Syariyyah di Mesir telah imam besar dalam ilmu fiqh, iaitu al-Layth ibn Said. Setelah itu muncul Imam al-Syafii untuk menziarahi Mesir dan beliau menghabiskan bahagian akhir daripada kehidupannya di sana hingga meninggal pada tahun 204H. Mazhabnya dikembangkan oleh Abu yaakob yusuf al-Buwayti dan al-Rabi ibn Sulayman a-Jizi. Tokoh- tokoh terkemuka lain yang lahir dari Madrasah Diasat Syariyyah di Mesir ialah Uthman bin Said. Beliau berasal dari kaum Qibti. Beliau menunjol secara khusus dalam ilmu qiaati dan meninggal pada tahun 197H.

Penyebar Pendidikan Bahasa Arab.

     Penyebaran bahasa Arab di Mesir bermula sama dengan pembukaan Islam di sana.Keadaan ini dibantu oleh pergaulan orang Arab Islam dengan penduduk Mesir dan perkahwinan dalam kalangan mereka.Penduduk Mesi  yang menganut Islam wajib mempelajari bahasa Arab untuk mengenali pengajaran-pengajaan agamanya yang baharu. Penterjemah antologi syair pada zaman Abdul Malik bin Marwan mempunyai kesan yang besar dan praktikal dalam penyebaran bahasa Arab di Mesir.   

Penyebar ilmu Bahasa dan Sejarah.

      Selain Madrasah al-Dirasat al-Syariyyah di Mesir, sekolah-sekolah lain untuk bahasa Arab dan Kesusasteraanya  serta sekolah untuk ilmu sejarah turut dibina. Contoh terbaik bagi tokoh yang mewakili kedua-dua sekolah ialah Abdul Malik ibn Hisyam, penulis kitab al-Sirah al-Nabawiyyah yang terkenal dan Ibn Abdul Hakam,penulis Futuh Misra wa Akhbaruha. Antara ahli sejarah Mesir  paling terkenal pada waktu itu.

Ilmu Sains Alam  

Sekolah ilmu sains alam juga erdapat diMesir. Contohnya seperti ilmu perubatan dan kimia. Antara tokoh yang giat dalam ilmu-ilmu ini ialah Ibn Abjar al_ tayyib dan ahli sufi terkenal yang juga merupakan ahli falsafah dan ahlikimia iaitu Zunnun al-Masri.[3]

Pendidikan fardu ain dan kifayah  di Acheh  :

a. Di Acheh, ilmu fardhu  ain amat ditekankan pada peringkat awal pendidikan, pengajian  al quran, al Hadis di ajar di semua institusi,serta  ilmu-ilmu lain sepertifekah, tauhid dan tasawuf.

b. Pengajian fardhu kifayah  diajar pada peringka tmenengah  dan tinggi. Di peringkat Dayah ilmu fardhu kifayah di ajar menggunakan  kitab-kitab dari Arab.Antara  ilmu tersebut ialah geografi,  sejarah, dan matematik.

c. Pendidikan khusus untuk wanita dalam bidang pertanian,  pertukangan,  ilmu perniagaan  turut diajar diDayah.Di peringkat Dayah ilmu fardhu kifayah di ajar menggunakan  kitab-kitab dari Arab.Antara  ilmu tersebut ialah geografi,  sejarah, danmatematik.[4]

---

[1] “Pendidikan”, ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah, (Putrajaya: Kementerian Pendidikan Malaysia,2013),70.

[2] Mohd Sukki Othman dan Wan Muhammad  Wan Sulong ,Teks Pra U STPM Sejarah Penggal 2, Edisi Kedua, 245.

[3] Ibid,245.

[4]“Pendidikan”, ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah,),70.

b.Sistem pendidikan fardu ain dan kifayah

Oleh- AHMAD BIN YAAKOB

Pendidikan fardu ain dan fardu kifayah  :

a. Pendidikan fardu ain  :

Ilmu asas ajaran lslam seperti akidah, syariat dan akhlak.Ilmu ini wajib dipelajar  dan diamalkan oleh setiap umat Islam yang mukallaf. Sumber utama ialah al-Quran dan sunnah, manakala sumber kedua ialah ijmak dan qias.[1]

b. Pendidikan fardu  kifayah :

. Ilmu pengetahuan yang wajib dituntut  olehsebahagian  umat Islam.

. Ia adalah semua disiplin ilmu yang diperlukan bagimenyempurnakan  keperluan  hidup manusia samadaberbentuk  keagamaan  atau keduniaan  sepertiperubatan, ekonomi, pendidikan dan lain-lain.

. Ilmu-ilmu fardu  kifayah merupakan  ilmu yangbersandarkan akal.

. Sumber ilmu ini ialah al-euran dan as-Sunnahsebagai  dasar, akal, pancaindera, pengkajian,

eksperimen  dan lain-lain.

. Ilmu fardu  kifayah  terbahagi  kepada  tiga : ilmu indera, ilmu sains dan ilmu falsafah.

o Pendidikan fardu ain dan kifayah  di Mesir :

a. Di Mesir,  ilmu fardu ain dan kifayah  amat ditekankandan dipelajari  di institusi pendidikan meskipun  padaperingkat awal penekanan berkisar  tentang akidah  dankeimanan.

b. Perkembangan pendidikan, interaksi dengan  luar,pertembungan  budaya dan sebagainya menyebabkansistem kurikulum asal Mesir dicampuri  dengan  ilmufardu kifayah  seperti falsafah, perubatan, astronomi  dansebagainya.

c. Lahir tokoh-tokoh  ilmuan Islam terkemuka  di Mesir.

Pendidikan fardu ain dan kifayah  di Acheh  :

a. Di Acheh, ilmu fardhu  ain amatditekankan padaperingkat awal pendidikan, pengajian  al euran, al Hadisdi ajar di semua institusi,serta  ilmu-ilmu lain sepertifekah, tauhid dan tasawuf.

b. Pengajian fardhu kifayah  diajar pada peringkatmenengah  dan tinggi. Di peringkat Dayah ilmu fardhukifayah di ajar menggunakan  kitab-kitab dariArab.Antara  ilmu tersebut ialah geografi,  sejarah, danmatematik.

c. Pendidikan khusus untuk wanita dalam bidang pertanian,  pertukangan,  ilmu perniagaan  turut diajar diDayah.Di peringkat Dayah ilmu fardhu kifayah di ajar menggunakan  kitab-kitab dari Arab.Antara  ilmu tersebut ialah geografi,  sejarah, danmatematik.

---

[1] “Pendidikan”, ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah, (Putrajaya: Kementerian Pendidikan Malaysia,2013),70.

2.2.2 PERKEMBANGAN PENDIDIKAN DI MESIR ABAD KE-8M

Oleh- AHMAD BIN YAAKOB

HP-Menjelaskan jenis institusi pendidikan : halaqah, masjid/surau,pondok/madrasah, istana dan universiti.

a. Jenis institusi pendidikan

Sejarah awal perkembangan pendidikan Islam di Mesir –

Kewujudan pelbagai institusi pendidikan merupakan sesuatu yang lumrah di sesebuah negara, begitu juga di Mesir. Masjid merupakan institusi pendidikan terawal ang pada mulanya menawarkan pemebelajaran ilmu keagamaan fardu ain diikuti ilmu-ilmu bukan agama atau fardu kifayah.[1]

       Kota Fustat sebagai pusat pentadbiran dan pusat pendidikan Islam, khasnya selepas pembinaan Masjid Amru bin al-As.Kemudian pusat keilmuan berpindah ke Kaherah dengan terbinanya Masjid al-Azhar zaman Dinasti F atimiyyah.

      Seterusnya Masjid al-Azhar menjadi pusat pengkajian Islam khasnya zaman pemerintahan khalifah Salehuddin al-Ayyubi sehingga melahirkan ramai tokoh-tokoh ilmuan Islam terkenal.

Jenis institusi pendidikan di Mesir

a. Halaqah - lingkaran iaitu proses belajar dan mengajar dilaksanakan apabila murid-murid melingkari gurunya. Kegiatan halaqah berlaku di masjid atau rumah-rumah. Halaqah adalah lanjutan daripada pembelajaran di kuttab dan kemunculannya lebih awal dari madrasah.

b. Masjid - pusat pendidikan, pusat ilmu, dakwah, kebudayaan Islam dan mahkamah keadilan. Pendidikan dan pengajaran yang berlangsung di masjid-masjid merupakan proses awal daripada terbentuknya kuttab dan halaqah di Mesir. Beberapa masjid di Kaherah berfungsi sebagai sekolah Islam (madrasah) dan hospital. Antara masjid terkenal di Kaherah adalah Masjid Jamie Amru dan Masjid Jamie Ibn Thulun.

c. Kuttab - pendidikan fardu ain dan fardu kifayah.

Penekanan kepada ilmu al-Quran, tafsir, hadis dan lain-lain. Kurikulum pendidikan di Kuttab berorientasi al- Quran sebagai buku teks yang merangkumi pengajaran membaca dan menulis, kaligrafi, sejarah Nabi Muhammad SAW dan hadis. Abad ke-8M, kuttab mulai mengajar ilmu pengetahuan umum dan agama ekoran pertembungan antara Islam dengan warisan budaya helenisme (budaya Yunani) sehingga berlaku banyak perubahan dalam kurikulum pendidikan Islam. Muncul dua aliran kuttab: pertama - kuttab yang mengajar ilmu agama (religious learning) dan kuttab yang mengajar pengetahuan bukan agama (secular learning).

d. Madrasah - madrasah hadis (sistem pendidikan hadis)

      Sejak penaklukkan Islam terhadap Mesir terdapat para sahabat Rasulullah SAW telah memasuki Mesir, misalnya Abdullah ibn Amru al-As, al-Zubair Awwam dan Miqdad al-Aswad. Terdapat riwayat yang mengatakan bahawa sejumlah 34 orang sahabat telah menetap di Mesir dan ada antara sahabat ini yang terlibat dalam pembentukan madrasah hadis di negeri Mesir.

      Penglibatan para sahabat dalam pendidikan telah membuka satu ruang dakwah bagi mereka menyebarkan  Islam, bahkan telah membentuk satu sistem yang tersusun dalam menerapkan kefahaman Islam. Secara tidak langsung usaha para sahabat telah membentuk satu sistem pendidikan hadis yang tersusun (madrasah hadis). Antara para sahabat yang terlibat dalam madrasah hadis ini iaitu Abdullah Amru Al-As, Amru al-As, Ukbah bin Amir, Maslamah dan Kharijah bin Huzafah Al-Adwi.

      Abdullah bin Amru Al-As ahli hadis yang amat mahir dan alim dalam ilmu tersebut kerana beliau bukan sahaja menghafal hadis-hadis yang beliau dengar daripada Rasulullah SAW.Bahkan beliau juga turut menulis dalam buku catatannya, agar beliau idak lupa ketika ingin meriwayat hadis-hadis tersebut kepada murid-muridnya.[2]    

e. Padang pasir / badiah - badiah-badiah merupakan sumber pembelajaran bahasa Arab yang asli sehingga banyak anak khalifah, ulama dan ahli ilmu datang ke badiah-badiah untuk mempelajari bahasa kesusasteraan Arab.[3]

---

[1] Mahayudin Hj. Yahya et. Al., Ace Ahead Teks STPM Sejarah Islam (500-1918) Penggal 2, Edisi Kedua(Shah Alam: Oxford Fajar.2016)  ,131.

[2] Mohd Sukki Othman dan Wan Muhammad  Wan Sulong ,Teks Pra U STPM Sejarah Penggal 2, Edisi Kedua, (Kuala Lumpur: Pearson Malaysia Sdn. Bhd, 2014), 241.

[3] “Pendidikan”, ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah, (Putrajaya: Kementerian Pendidikan Malaysia,2013),65.

Pendidikan pada zaman Khalifah Abbasiyah

Oleh- AHMAD BIN YAAKOB

Zaman pemerintahan Bani Abbasiyah dikenali sebagai zaman keemasan dan kegemilangan pendidikan Islam. Dasar pendidikan Islam berteraskan wahyu al-Quran dan hadis. Manakala sumber  pendidikan berasal daripada sumber al-Quran dan Hadis serta sumber ilmu luar seperti dari India, Parsi dan Greek. Selain daripada ilmu keagamaan ilmu lain ialah sains,peubatan, fizik, kimia, matematik , geografi, falsafah, asronomi, falak dan sebagainya.[1]    

Ciri-ciri pendidikan  zaman Khalifah Abbasiyah

Pada zaman Abbasiyah perkebangan ilmu dan sekolah telah mencapai kemajuan yang pesat. Zaman ini juga disebut sebagai keemasan dan kegemilangan pengajian Islam.  

a. Institusi  pendidikan dan bentuk  pengajaran

Masjid merupakan pusat  bagi pelajaran rendah,menengah, dan tinggi.

      Masjid merupakan  sekolah utama bagi mempelajari al-Quran,  hadis dan fiqah. Di Basrah masjid telah digunakan sebagai kelas-kelas pengajian bagi pelajaan tafsir, hadis,fiqah,kesihatan dan lain-lain. Orang ang hadir kekelas-kelas tersebut terdiri dari pelbagai bangsa dan agama termasuklah putera-putera raja , pembesar-pembesar dan para hartawan.[2] Di masjid juga    diadakan majlis munazarah(perbincangan dan perbahasan  isu semasa) oleh para ulama,  sarjana danpujangga.

. Sekolah-sekolah  tinggi (madrasah) ditubuhkan  zaman Nizam  al-Mulk seperti di Baghdad dan Basrah

. Istana khalifah sebagai  institusi pendidikan. Istana berfungsi sebagai  gedung ilmu dan pusat pengkajian sastera  berbanding  pusat pemerintahan.

. Perpustakaan  - menjalankan  aktiviti pengkajian buku ilmiah dan tempat perbincangan.  Contoh - Baitul Hikmah

b. Bidang pengajian

. Keagamaan dan bidang lain seperti ilmu nisab, fizik, kimia, ahli falak, ilmu logikal, ilmu falsafah  dan lain-lain.

. Kurikulum  peringkat rendah merangkumi pelajaran al-Quran, sirah Nabi SAW, membaca, menulis dan puisi.

. Kurikulum  peringkat menengah dan tinggi.

merangkumi  ilmu tafsir, ilmu hadis,  ilmu kalam,falsafah,  perubatan  dan lain-lain

. Aktiviti  penterjemahan  dan pengkajian buku-buku ilmiah. Menggalakkan  perkembangan  ilmu.

Tenaga pengajar

. Muncul ramai cendiakawan  Islam yang mempunyaipengetahuan yang berbeza-beza  antara satu sama lain.

Pakar ilmu hadis

- al-Kindi, al-Farabi, Imam empat

Mazhab, al-Bukhari, al-Muslim  dan lain-lain

Pakar perubatan

- Ibn Sina, al-Razi danAli  al-Tabari.

Ibn Sina terkenal dalam bidang perubatan. Karya Ibn Siana iaitu al-Qanum fil-tib dan kitab al-Sifa merupakan karya penting dalam bidang peubatan Islam.[3]

Dasar dan perkembangan  pendidikan  :

Dasar pelajaran  yang digunakan ialah al-Quran danhadis.

. Sumber pengetahuan Islam berasal daripada  duajurusan  : sumber internal (dalam) - al-Quran danhadis manakala  sumber external (1uar - ilmu-ilmudari India, Parsi dan Greek.[4]

---

[1] Mahdi Shuid, Sazlina Othman dan Arjuna @ Mohd. Noor Yunus, Teks STPM Pra U Sejarah  Islam Penggal 2, (Bandar Baru Bangi: Penerbitan Pelangi Sdn. Bhd, 2014), 214.

[2] Mohd Sukki Othman dan Wan Muhammad  Wan Sulong ,Teks Pra U STPM Sejarah Penggal 2, Edisi Kedua,235

[3] Mahdi Shuid, Sazlina Othman dan Arjuna @ Mohd. Noor Yunus, Teks STPM Pra U Sejarah  Islam Penggal 2,227.

[4] “Falsafah Pendidikan Islam ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah, 

Bincangkan ciri-ciri sistem pendidikan Islam pada zaman kerajaan Umayyah dan Abbasiyah.

Rangka Jawapan

Pendahuluan

. Pendidikan dalam perspektif Islam merupakan suatu proses yang berlaku sepanjang hayat.

. Tidak dinafikan pendidikan Islam mengalami perkembangan pesat pada zaman kerajaan Umayyah dan kerajaan Abbasiyah. Hal ini disebabkan penglibatan dan sikap pemerintah yang mencintai ilmu pengetahuan sama ada ilmu agama mahupun ilmu-ilmu berkaitan dengan keduniaan.

Isi-isi penting

. Sebagaimanazaman awal Islam, sumber utama pendidikan Islam ialah al-Quran yang merupakan suatu sumber yang sah dan hakiki, diikuti sunnah atau hadis. Selain itu, pendidikan Islam juga berpandukan kepada sumber akal dalam bentuk ijtihad dan qias bagi menjelaskan perkara yang tidak diterangkan secara jelas oleh sumber al-Quran dan sunnah.

      Sesuai dengan perkembangan semasa, pendidikan Islam pada zamar. kerajaan Umayyah dan

kerajaan Abbasiyah bertujuan untuk mewujudkan pembangunan yang seimbang antara aspek aqliah dan naqliahbagi membolehkan manusia mengenali pencipta-Nya serta mentaati segala perintah dan suruhan-NYa.

      Pendidikan Islam pada kedua-kedua kerajaan tersebut berlangsung secara forma| dan tidak

formal. pendidikan tidak formal berlaku dimasjid, manakala pendidikan formal berlangsung di

institusi yang didirikan oleh kerajaan seperti kuiabdan institusi pengajian tinggi serta madrasah

seperti Bait al-Hikmah di Baghdad.

      Kandungan kurikulum pendidikan yang terdapat pada kedua-dua kerajaan ini merangkumi ilmu naqli dan llmu aqli.Aniara ilmt naqli sepertitafsir, hadis, fikah, dan usuluddin' manakala ilmu aqii seperrifalsaiah, sejarah, bahasa (nahu), matematik dan ilmu alam.

    Ciri seterusnya pendidikan Islam pada zaman kerajaan Umayyah dan kerajaan Abbasiyah ialah munculnya ulama-ulama tersohor yang menjadi tenaga pengajar di institusi pendidikan seperti Abdullah bin Abbas, Hassan al-Basri, wasil uin Ata" Imam Malik bin Anas' Imam Syafie'

Imam Abu Haniffah dan Imam Ahmad bin Hambal.

      Ciri pendidikan Islam lain yang ketara pada kedua-dua kerajaan ini ialah kewujudah kaedah

halaqah.Melalui kaedah ini, murid-murid akan berkumpul membentuk bulatan yang mengelilingi

guru; mendengar apa yang disampaikan oleh guru sambil menadah kitab yang menjadi bahan pembelajaran.

      Pada zaman kerajaan Umayyah dan kerajaan Abbasiyah, pendidikan Islam mendapat sokongan padu daripada para pemerintah. Umpamanya , pada zaman kerajaan Umayyah, Khalifah umar bin Abdul Aziz telah mendirikan banyak masjid dan meneruskan pendidikan percuma di kuttab bagi golongan yang tidak berkemampuan. Pada zaman kerajaan Abbasiyah pula, muncul tokoh-tokoh pemerintah yang mencintai ilmu pengetahuan seperti Khalifah Harun al-Rasyid dan Khalifah al-Makmun.

      Ciri lain yang ketara pada sistem pendidikan kedua-dua kerajaan ini ialah kewujudan aktiviti

penterjemahan karya-karya asing khasnya daripada bahasaYunani. Di Baghdad,aktiviti tersebut giat dilakukan di bait al-Hikmah manakala di Nisabur, Universiti Nizamiyyah bukan sahaja berperanan sebagai institusi pengajian tinggi bagi umat Islam mendalami ilmu pengetahuan malah juga sebagai pusat penterjemahan.

Kesimpulan

Faktor utama yang membawa kepada perkembangan pesat sistem pendidikan pada zaman kerajaan Umayyah dan kerajaan Abbasiyah ialah sokongan padu daripada pemerintah di sampingkemunculan golongan ulama yang menjadi tenaga pengajar.

Sumber ujukan-Mohd Zaki Ahmad, Score in SPM Sejaah Islam (500-1918) Keas 2 940/2 Keas Model, , (Shah Alam: Oxford Fajar.2014)  ,52-53.

Ciri-ciri Pendidikan

Oleh- AHMAD BIN YAAKOB

Pendidikan Islam merupakan  tanggungjawab  peribadi,Islam tanggungjawab masyarakat  dan tanggunglawab pemerintah.

Pendidikan Islam bersifat pragmatis - teori dan praktik sekaligus.

Pendidikan Islam zaman Khalifah Umayyah mencapai  tahap kecemerlangan.

 Faktor-faktor  yang mendorong  peningkatan kemajuan pendidikan  pada zaman  kerajaan Umayyah  

a. Perkembangan  kerajaan  Islam itu sendiri

b. Perkembangan  ilmu

c. Perkembangan  masyarakat  Islam.

Faktor-faktor  yang menyumbang  kepada perkembangan pendidikan  pada zaman Umayyah 

a. Gerakan agama

b. Gerakan falsafah

c. Gerakan  sejarah.[1]

Ciri-ciri Pendidikan

Pendidikan Islam merupakan  tanggungjawab  peribadi,Islam tanggungjawab masyarakat  dan tanggunglawab pemerintah.

Pendidikan Islam bersifat pragmatis - teori dan praktik sekaligus.

Pendidikan Islam zaman Khalifah Umayyah mencapai  tahap kecemerlangan.

 Faktor-faktor  yang mendorong  peningkatan kemajuan pendidikan  pada zaman  kerajaan Umayyah  :

a. Perkembangan  kerajaan  Islam itu sendiri

b. Perkembangan  ilmu

c. Perkembangan  masyarakat  Islam.

Faktor-faktor  yang menyumbang  kepada perkembangan pendidikan  pada zaman Umayyah 

a. Gerakan agama

b. Gerakan falsafah

c. Gerakan  sejarah.[2]

 Ciri-ciri  pendidikan  pada zaman khalifah  Umayyah  :

a. Institusi pendidikan  dan bentuk pengajaran

. Masjid-masjid, istana khalifah  dan Kuttab.

. Kurikulum  - ilmu tafsir, hadis, fiqh, bahasa,

kesusasteraan  Arab dan lain-lain. Pengajaran dalam bentuk syarahan.

, Cara penyamapaian  ilmu berbentuk  halaqah

Terdapat pengajaran qira'ah al-Quran dan qasidah yang berpusat di Kota Makkah  dan Madinah.

Terdapat tujuh  jenis bacaan mengikut  loghat suku kaum Arab. Bagi membolehkan  orang Islam bukan Arab membaca ak-Quran,  diwujudkan  tanda-tanda bunyi seperti fathah,  dammah dan kasrah.  Al-Quran kemudian dibariskan dengan  lengkap  serta ditanwimkan serta diletakkan tanda syaddah.

. Masjid-masjid  di Basrah dan Kufah (Iraq) – pusat pengajian  bahasa

. Istana khalifah berfungsi sebagai tempat belajar dan perpustakaan

' Subjek yang diajar - sejarah,  kesusasteraan,  ilmu pidato dan lain-lain

. Kuttab - sekolah permulaan.  Dua jenis

- Kuttab  untuk orang awam yang dikenakan  yuran dan kutttab alSabil untuk kanak-kanak  miskin  yang diberi percuma.

. Penekanan  kepada  pengajian  al-Quran dan asas-asas ilmu agama.

Tenaga-tenaga pengajar  :

-Mempunyai  pengetahuan  yang berbeza-beza  antara satu sama lain

-Guru-guru di masjid mempunyai asas-asas  ilmu pengetahuan  yang kukuh  dan pelbagai  kemahiran berbanding  dengan  guru-guru di istana dan kuttab.

Guru-guru di masjid mengajar tanpa sebarang ganjaran.

Guru-guru yang mengajar di istana  khalifah dikenali sebagai muaddih

- guru yang mengajar berkenaan budi pekerti, adab-adab  dan sahsiah. Mereka ditugaskan  mengajar  putera-putera  khalifah dan anak

pembesar.

c. Bidang-bidang  pengajian :

. Pengajian  senik muzik dan puisi - berpusat di KotaMakkah  dan Madinah. Pemuzik dan penyanyimenjadikan istana khalifah sebagai  tempat untukmendapat ganjaran.

. Pengajian  kesusasteraan  dan ilmiah

- berkembangpesat  di masjid-masjid  di Basrah dan Kufah

. Pengajian  sains dan perubatan  - mencapai  kemajuantinggi hingga melahirkan pakar-pakar  perubatan

. Pengajian  seni ukir dan seni pahat

- banyak ayatQuran,  hadis,  syair dan kata-kata  hikmat dipahat  dandiukir  pada dinding dan mimbar masjid, istana danlain-lain.

. Pengajian membuat  kertas, kompas  dan mensiu  (alatmillliliter)

d. Dasar dan perkembangan pendidikan  :

. Percuma bagi golongan kurang berkemampuan  dikuttab dan percumabagi  pengajian secara terbuka dimasjid-masjid. Kebanyakan rakyat menuntut ilmuwalaupun tiada  dasar wajib belajar. Berbeza denganputera mahkota  yang diberikan pendidikan wajib diistana atau mereka  dihantar  ke halaqah pengajian.

. Tiada sukatan pelajaran  ditetapkan.

. Perkembangan  ilmu pengetahuan  seiring denganpenyebaran  agama Islam.

. Lahir tokoh-tokoh  agama  dan cendiakawan  Islam.[3]

Peranan  khalifah dalam perkembangan  ilmu dan penyebaran  Islam.

Kemunculan  ilmu falsafah (suatu ilmu yang banyakmenggunakan  akal untuk berhujah) menyumbangperkembangan  sistem pendidikan.

. Akhir zaman pemerintahan Bani Umayyah, ulamaIslam terpaksa menggunakan  falsafah  sebagai  senjata bagi menentang hujah-hujah orang yahudi danNasrani.  Bentuk pendidikan mengalami  perubahanmengikut tuntutan dan situasi  semasa.

. Ilmu sejarah menjadi salah satu faktor penting dalam perkembangan  sistem  pendidikan. Ilmu ini dikhususkan  untuk putera-putera  khalifah kerana mereka bakal memimpin kerajaan. Dengan adanya pengetahuan berkenaan sejarah, mereka dapat memahami ilmu ketatanegaraan, sistem pemrintahan, pentadbiran dan menjadikan pengalaman pemerintahan terdahulu sebagai pengajaran bagi mengukuhkan pemerintahan pada masa hadapan.[4]   

---

[1]“Falsafah Pendidikan Islam ”, dalam  Modul Pengajaran dan Pembelajaran STPM Sejarah, (Putrajaya: Kementerian Pendidikan Malaysia,2013),61.

[2]Ibid, 61.

[3] Ibid,64

[4] Mohd Sukki Othman dan Wan Muhammad  Wan Sulong ,Teks Pra U STPM Sejarah Penggal 2, Edisi Kedua, (Kuala Lumpur: Pearson Malaysia Sdn. Bhd, 2014), 234.